Καθήλωση και Επανάληψη

Εισαγωγικό σημείωμα

Alexandre Stevens

Η επανάληψη είναι μία από τις τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης, όπως τις ξαναπιάνει ο Λακάν στο 11ο Σεμινάριο όπου, μαζί με την επανάληψη, εισήγαγε και μια νέα τροπικότητα του πραγματικού. Γι’ αυτό, τη διέκρινε από τη μεταβίβαση, την οποία οι μετα-Φροϋδικοί είχαν περιορίσει απλώς σε μια επανάληψη μορφών από το παρελθόν.

Όσο για την καθήλωση, είναι ένας φροϋδικός όρος τον οποίο ο Φρόυντ χρησιμοποίησε με διακριτικό τρόπο χωρίς ποτέ να του δώσει ιδιαίτερη σημασία στη μεταψυχολογία του. Ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ, αναγνώστης του Φρόυντ, είναι αυτός που της έδωσε μια νέα σημασία, διασχίζοντας τον ύστερο Λακάν: «η απόλαυση (...) είναι ένα σωματοσυμβάν. (...) είναι της τάξεως του τραύματος (...) είναι το αντικείμενο μιας καθήλωσης».[1] Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ στηρίζεται στον Φρόυντ για να μας προτείνει έναν τρόπο πρόσβασης στον ύστερο Λακάν. Προς αυτή την κατεύθυνση, μας είχε ήδη προτείνει μια ανάγνωση του Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος του Φρόυντ.[2]

Fixierung

Έχω κοιτάξει το ευρετήριο του Gesammelte Werke για να διαπιστώσω ότι, η καθήλωση είναι ένας όρος που εμφανίζεται στον Φρόυντ σχεδόν για πρώτη φορά το 1905, στις Τρεις μελέτες για τη θεωρία της σεξουαλικότητας. Κατά την ανάπτυξη της σεξουαλικής ζωής, ο Φρόυντ εντοπίζει τους πρώτους αποδιοργανωτικούς, «διαταρακτικούς» παράγοντες – εννοείται ότι διαταράσσεται στον καθένα σε διαφορετικό βαθμό. Αυτοί οι πρώτοι δομικοί παράγοντες δεν είναι ακόμα αρκετά σαφείς στον Φρόυντ, αλλά περιέχουν αυτό που αποκαλεί «εμπεδωσιμότητα» των εντυπώσεων της σεξουαλικής ζωής. Είναι αυτή την «εμπεδωσιμότητα» που αποκαλεί «δυνατότητα καθήλωσης».[3] Κατά τη διάρκεια των μεταγενέστερων συναντήσεων, που αποτελούνται από «τυχαία βιωμένα ερεθίσματα της παιδικής σεξουαλικότητας», είναι που το υλικό αυτό, «μπορεί να καθηλωθεί ως μόνιμη διαταραχή».[4]

Αυτή είναι η καθήλωση, η στοιχειώδης δομή της οποίας είναι ήδη παρούσα εδώ: υπάρχουν πρώτοι παράγοντες, που ενεργοποιούνται μέσω μιας τραυματικής ενδεχομενικότητας που προκαλεί καθήλωση σε ένα σύμπτωμα, η διάρκεια του οποίου μας επιτρέπει να συμπεράνουμε μια επανάληψη. «Κάθε βήμα σ’ αυτή τη μακρά πορεία ανάπτυξης [της σεξουαλικής ζωής] μπορεί να γίνει σημείο καθήλωσης».[5] Αυτό που θα γίνει σαφές στη συνέχεια, είναι ότι αυτοί οι πρώτοι παράγοντες πάντα προκύπτουν από μια ενορμητική διάσταση.

Το 1909, στις Πέντε διαλέξεις για την ψυχανάλυση, οι οποίες είναι οι αμερικανικές διαλέξεις του, γίνεται πιο ακριβής. Περιγράφει τα υστερικά συμπτώματα ως «κατάλοιπα και μνημονικά σύμβολα» τραυματικών εμπειριών, που μαρτυρούν έτσι μια καθήλωση στα τραύματα.[6] Αυτή η καθήλωση λοιπόν δεν αφορά μόνο τα σημαίνοντα του τραύματος, τα μνημονικά σύμβολα, αλλά το φορτίο διέγερσης που του αντιστοιχεί, δηλαδή, αυτό που ονομάζει ενορμητικά «κατάλοιπα».

Αυτό είναι ακόμη πιο σαφές στη 18η διάλεξη από την Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση, η οποία αφορά ακριβώς την καθήλωση.[7] Αυτό το κείμενο του 1917 είναι μεταγενέστερο του πολέμου και η σύνδεση γίνεται εδώ με τις τραυματικές νευρώσεις. Όπως και σε αυτές, η καθήλωση της λίμπιντο συμβαίνει πάντα σε μια τραυματική στιγμή και αυτό γίνεται ενίοτε πολύ πρώιμα. Η ενόρμηση σταματάει, αναστέλλεται και καθηλώνεται σε ένα συγκεκριμένο σημείο της ανάπτυξης.

Τέλος, στην Περατή και μη περατή ανάλυση το 1937, ο Φρόυντ, μιλώντας για την ανάπτυξη της λίμπιντο, λέει το εξής: «ακόμη και όταν η ανάπτυξη είναι φυσιολογική η μεταβολή δεν είναι τέλεια, ώστε μπορούν να μένουν κατάλοιπα των προηγούμενων καθηλώσεων της λίμπιντο ακόμα και στην οριστική της διαμόρφωση».[8] Στον Φρόυντ η καθήλωση συνδέεται πάντα με την επανάληψη ενός ιδιαίτερου λιβιδινικού γνωρίσματος που ήταν τραυματικό, που αφορούσε δηλαδή την εισβολή ενός πραγματικού. Παρόλα αυτά ο Φρόυντ σταματά την προοπτική της αναλυτικής εμπειρίας στον βράχο του ευνουχισμού χωρίς να τον υπερβαίνει, χωρίς να στοχεύει σε αυτό το σημείο καθήλωσης. Ο Λακάν θα προχωρήσει την ανάλυση πιο πέρα, απογυμνώνοντας αυτό το σημείο στο πέρασμα. Και αυτό που μαρτυρούν οι Αναλυτές της Σχολής (ΑΕ) είναι πράγματι το Ένα της απόλαυσης, που είναι η καθήλωση που εντόπισε ο Φρόυντ χωρίς ποτέ να την προσεγγίσει πραγματικά. Βρίσκουμε πράγματι τον όρο αυτό σε διάφορα σημεία του έργου του που σας ανέφερα εδώ, αλλά θα πρέπει να σημειωθεί ότι ποτέ δεν του έδωσε ιδιαίτερη έκταση.

Ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ είναι εκείνος που συνδέει την καθήλωση με το Ένα της απόλαυσης στον ύστερο Λακάν, όταν η απόλαυση δεν είναι πλέον πιασμένη στη διαλεκτική της επιθυμίας, αλλά γίνεται καθαρό ενδεχομενικό σοκ. Θα βρείτε αυτόν τον συλλογισμό ειδικά στο 4ο και 9ο μάθημα από Το Είναι και το Εν.[9] «Αυτό που εντόπισε ο Φρόυντ είναι εκείνο που διατυπώνουμε ως τη σύζευξη μεταξύ του Ενός με την απόλαυση, μια σύζευξη που δεν αφήνει τη λίμπιντο να υπόκειται σε μετασχηματισμό, μεταμόρφωση ή μετάθεση. Αυτό που εννοούμε ως σημείο καθήλωσης, είναι ότι υπάρχει το Ένα της απόλαυσης, που επιστρέφει πάντα στο ίδιο σημείο και, για αυτόν τον λόγο το αποκαλούμε πραγματικό».[10]

Η επανάληψη

Η επανάληψη είναι αντιθέτως μια έννοια που κατέχει σημαντική θέση στον Φρόυντ. Ένα από τα κείμενά του Ανάμνηση, επανάληψη, επεξεργασία είναι αφιερωμένο σε αυτήν.[11] Εκεί η επανάληψη συνδέεται με τη μεταβίβαση και αντιστέκεται στη θεραπεία και μάλιστα επιδεινώνει τα συμπτώματα. Οι ενορμητικές κινήσεις είναι υποβόσκουσες. Αυτό είναι που ο Λακάν αντιστρέφει όταν, στις Τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης, διαχωρίζει την επανάληψη από τη μεταβίβαση για να συνδέσει την επανάληψη με την ενόρμηση.

[Πρόκειται για το αντίθετο από εκείνο που ο Φρόυντ έκανε σε αυτό το κείμενο, διότι ο Φρόυντ συνδέει ουσιαστικά την επανάληψη με τη μεταβίβαση, θεωρώντας ότι υπάρχει εκεί μια αντίσταση και ότι οι ενορμητικές κινήσεις μένει να ανακαλυφθούν πέρα από αυτό][12].

Στο Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης, η καταναγκαστική επανάληψη, σύμφωνα με τον Φρόυντ, μας βάζει στα ίχνη της ενόρμησης θανάτου μέσα από την επανάληψη του τραυματικού στοιχείου.[13]

Ωστόσο, στον Φρόυντ, όπως και στον Λακάν πριν από το 11ο Σεμινάριο, η επανάληψη είναι ουσιαστικά συμβολική. Το μείζον παράδειγμα στον Λακάν είναι το Σεμινάριό του για το «Κλεμμένο Γράμμα», όπου μια συντακτική αλληλουχία εισάγει τη σημαίνουσα επανάληψη με τον αυτόματο χαρακτήρα της. «Αυτός ο αυτοματισμός είναι, κυριολεκτικά μιλώντας, η αξία της φροϋδικής μνήμης, (...) επιφορτισμένη με όλη την ιστορία του υποκειμένου. (…) «Μπορούμε να πούμε ότι στις απαρχές της διδασκαλίας του, ο Λακάν καθιστά το ασυνείδητο μονάχα μια επαναλαμβανόμενη πρόταση, που υπακούει στους νόμους του συμβολικού καθορισμού».[14] Και μπορούμε να προσθέσουμε ότι αυτό το δίκτυο των άλφα, βήτα, γάμα, αναδεικνύει την επανάληψη ως επεξεργασία μιας γνώσης, S2.[15]

«Υπάρχει κάτι το έντιμο στην επανάληψη, κάτι πολύ γνωστό».[16] Δεν υπάρχει πραγματική έκπληξη. Αντιθέτως, στο 11ο Σεμινάριο, ο Λακάν εισάγει ένα νέο είδος επανάληψης. Με το αριστοτελικό ζεύγος τύχη και αυτόματο, εισάγει πράγματι ένα νέο είδος επανάληψης. Το αυτόματο είναι η σημαίνουσα επανάληψη που υπακούει στη συμβολική τάξη, ενώ η τύχη [tuché] είναι η εισβολή ενός πραγματικού, μια τυχαία συνάντηση, που δεν υπακούει στη συμβολική τάξη. Είναι η άστοχη συνάντηση, αυτή που δεν εγγράφεται στη σημαίνουσα επανάληψη. Αυτό είναι που δίνει τη θέση του στο αντικείμενο μικρό α ως υπόλειμμα και ανοίγει έτσι ένα νέο νόημα στο πραγματικό: την εισβολή κομματιών πραγματικού, ως κομμάτια απόλαυσης.

Η τύχη είναι μια «συνάντηση του πραγματικού»,[17] το οποίο «ξεγλιστράει», και «είναι πέρα από το αυτόματο», είναι η εισβολή μιας πρώτης συνάντησης «πίσω από τη φαντασίωση», λέει ο Λακάν. Συνεπώς, είναι η επανάληψη ενός τραύματος. Είναι το πραγματικό που είναι η αρχή αυτής της επανάληψης που συμβαίνει κατά τύχη.[18] «Είναι ήδη εδώ, σε αυτό το “ωσάν κατά τύχη”, η ανακοίνωση εκείνου που o Λακάν, στην ύστατη διδασκαλία του, θα υποστηρίξει λέγοντας “το πραγματικό είναι χωρίς νόμο”». Είναι «το πραγματικό ως μη αφομοιώσιμο».[19]

Το Σίνθωμα

Ο Λακάν θα συνδέσει στη συνέχεια όλο και περισσότερο την επανάληψη με την ενόρμηση, σε σημείο που στο 17ο Σεμινάριο, Το αντίστροφο της ψυχανάλυσης, λέει ότι «η επανάληψη δεν νοείται, δεν έχει αξία, παρά μόνο με αφετηρία την απόλαυση»[20]. Και ο Μιλέρ διευκρινίζει: «Αυτό που ο Λακάν αποκαλεί γνώση σε αυτό το Σεμινάριο 17, είναι η μεταγραφή του φροϋδικού μύθου της επανάληψης. (...) είναι επομένως η επανάληψη, στον βαθμό που σχετίζεται με την απόλαυση»[21]. Η επανάληψη συνδέεται έτσι με την υπεραπόλαυση που ξεφεύγει από τη λειτουργία του σημαίνοντος.

Αλλά στον ύστερο Λακάν, η επανάληψη θα βρει μια άλλη, ακόμα πιο ριζοσπαστική διατύπωση, δεδομένου ότι γίνεται το ίδιο το σίνθωμα. Υπάρχει το Ένα του ολομόναχου σημαίνοντος, εκτός συμβολικού, που χτυπάει το σώμα και αφήνει ένα σημάδι απόλαυσης. Το σίνθωμα θα είναι η επανάληψη, μια επανάληψη του ίδιου, αυτού του σημαδιού απόλαυσης. Σε αυτό το σημείο ξαναβρίσκουμε τη φροϋδική καθήλωση. Μπορούμε να πούμε ότι το σίνθωμα είναι η επανάληψη μιας καθήλωσης, και μάλιστα η επανάληψη + η καθήλωση.

Είναι το σίνθωμα, γραμμένο με θ, το οποίο είναι η τελευταία μορφή της επανάληψης και την οποία πρέπει τώρα να μπορέσουμε να διαβάσουμε. Το ζήτημα δεν είναι πια να ανακαλύψουμε εκεί την έλευση ενός νοήματος, αλλά να διαβάσουμε το γράμμα του συμβάντος απόλαυσης που επαναλαμβάνεται στο σωματοσυμβάν.

Από αυτή την επανάληψη του ίδιου, ως επανάληψη ενός νέου είδους –διότι πρόκειται για μια επανάληψη που δεν επιδέχεται ερμηνεία αλλά αρθρώνεται με την απόλαυση– ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ μας έδωσε ένα υποδειγματικό παράδειγμα. Τον παραθέτω στο κείμενό του «Διαβάζοντας ένα σύμπτωμα». Είναι ένα παράδειγμα που μάλλον πολλοί από εσάς γνωρίζετε ήδη, αλλά μου φαίνεται πολύ σημαντικό για να κατανοήσουμε αυτή την επανάληψη. «Αυτό είναι αυτό που απογυμνώνεται», παραθέτω τον Μιλέρ, «στον εθισμό, στο “ένα ποτήρι ακόμη” (...). Ο εθισμός είναι η ρίζα του συμπτώματος, το οποίο αποτελείται από την αδιάλειπτη επανάληψη του ίδιου Ενός. Είναι το ίδιο, δηλαδή για την ακρίβεια δεν προστίθεται. Ποτέ δεν έχουμε «ήπια τρία ποτήρια, οπότε φτάνει», πίνουμε πάντα το ίδιο ποτήρι, ακόμη μια φορά. Αυτή είναι η ρίζα του συμπτώματος. Με αυτή την έννοια ο Λακάν μπόρεσε να πει ότι ένα σύμπτωμα είναι ένα και τα λοιπά. Δηλαδή, η επιστροφή του ίδιου γεγονότος»[22].

Βλέπετε ότι το θέμα του επόμενου συνεδρίου εντάσσεται επίσης, υπό κάποια έννοια, στη λογική του τωρινού[23].

Η μετάφραση του κειμένου είναι αποτέλεσμα ομαδικής εργασίας των Γιάννη Γραμματόπουλο, Ελένη Κουκούλη και Ρούλη Χριστοπούλου, ενώ η συμβολή της Πολίνας Αγαπάκη ήταν καθοριστική για το τελικό αποτέλεσμα.

Το κείμενο στα Γαλλικά:

https://www.amp-nls.org/wp-content/uploads/2021/06/Fixation-et-Repetition-argument-Alexandre-Stevens.pdf

To βίντεο (υπότιτλους σε διάφορες γλώσσες εκ των οποίων και τα ελληνικά):

https://www.youtube.com/watch?v=7XZ73C22AeQ